İlk Türk Devletlerinde Ekonomi

Tarih boyunca yeryüzü şekilleri ve iklim yapısı toplumların ekonomik hayatları üzerinde etkili olmuştur. İlk Türk devletlerinde ekonomik anlayışın oluşumunda en önemli etken yaşadıkları coğrafya olmuştur. Geniş Asya steplerinde yaşayan Türkler, iklim şartları ve bölgenin bozkırlarla kaplı olmasından dolayı konargöçer bir yaşam sürmüşlerdir.

Bozkır hayatının başlıca ekonomik faaliyeti hayvancılıktır. Bu durumda en önemli gıda maddeleri hayvansal ürünlerden oluşmakla birlikte at ve koyun yetiştiriciliği önemli bir uğraştır. Türklerin at, koyun, ördek eti, yoğurt, sütlü darı ve peynir yedikleri, kısrak sütünden elde edilen “kımız”, darıdan yapılan “bengi-bekni” ve “boza”, yoğurtun kayısı veya kirazla karıştırılmasıyla elde edilen Çinlilerin “lo” dedikleri bir içecek içtiklerini söyleyebiliriz. Türklerde giyim eşyalarının başlıca malzemeleri ise sığır, koyun, kuzu, tilki ve az miktarda ayı derisi, koyun, deve yünü ile keçi kılıydı. İhtiyaç fazlası yünlü kumaş ve keçeler ihraç edilirdi. Seyahatnamelerden elde edilen bilgilere göre Uygurların, kürk ve süslü şapkalar giymeyi çok sevdiği, Uygur ülkesinin samur derileri, beyaz keçeleri ve çiçeklerle süslenmiş kumaşlarının da çok ünlü olduğu, Turfan’da dokunan çiçekli Uygur kumaşlarının her tarafta ün saldığı yer almaktadır.

Türkler akarsu boyunca uzanan ovalarda tarım yapmışlardır. Eski Türk toplumunda “tarıgçı/tarıdacı” adıyla anılan bir çiftçi kesimi bulunuyordu. “Tarla” ve “ekin” Türkçenin en eski kelimelerindendir.

Başlıca yetiştirilen ürünler:

• Buğday, arpa, mısır, fasulye, baklagiller, kendir

Başlıca tarım aletleri:

• Saban, orak, düven

Köktürk ve Uygurlarda su kenarlarında kurulmuş şehirler, tarımsal açıdan ileri bir durumdaydı. Türkler tarımı geliştirmek için sulama kanalları yapmışlardır.  Uygurlar tarafından yapılan bazı sulama kanalları günümüzde de büyük önem taşımaktadır.  Uygur seyahatnamelerinde Uygurların açtıkları kanallarla nehirlerin akışını değiştirerek bahçeler ve tarlaları suladıkları, bu sularla büyük değirmenler işlettikleri belirtilmektedir.

İlk Türk devletlerinde askerlikten sonra gelen en önemli iş vergidir. Vergi toplamakla görevli kişilere “tudun” veya “ağıcı” adı verilmiştir. Halktan mesken, hayvan ve toprak vergileri olmak üzere üç çeşit vergi toplanmıştır.

Demir işlemeciliğinde ileri bir yol kat eden Türkler, demirden kendi silahlarını yaptıkları gibi ihtiyaç fazlası ürünleri de ihraç etmişlerdir.

İpek Yolu ve Kürk Yolu ilk Türk devletlerinin ticari faaliyetleri üzerinde önemli rol oynamıştır. Ticaret yolları Türklerin çevresinde devletlerle olan ilişkilerinde de belirleyici bir rol oynamıştır. Çin ile mücadelenin temel nedeni İpek Yolu’na hâkim olma mücadelesidir. Köktürkler döneminde Sasanilerle ittifak yapılıp Akhun Devleti’nin yıkılması daha sonra da Bizans ile ittifak yapılıp Sasanilerin bertaraf edilmesi, Köktürklerin İpek Yolu’na hâkim olmak için uyguladıkları siyaset gereğidir.

Türkler ticaret yollarını ellerinde tutma ve yollar üzerinde güvenliği sağlamak için çalışmalar yapmışlardır. Yolların geçtiği güzergâhtaki şehirler büyük önem arz edip bu şehirlerde ekonomik canlılığın sağlanılması amaçlanmıştır. VII. Ve X. Yüzyıllar arası Hazarlar ülkelerinden geçen ticaret yollarının güvenliğini sağlayarak ticaretin gelişmesine katkı sağlamışlar ve bölgelerinde “Hazar Barış Çağı”nı yaşatmışlardır.

İpek Yolu: Çin’den başlayarak Orta Asya’yı aşıp Akdeniz ve Karadeniz’de sona eren ticaret yoluna denir.

• İpek Yolunda kâğıt, çini, cam ve ipek ticareti yapılmıştır.

Kürk Yolu: hazar ve Bulgar ülkelerinden başlayıp Altay ve Sayan dağlarından İpek Yolu’na paralel olarak Çin’e ulaşan yola denir.

• Başlıca ticaret malları: Sincap, sansar, tilki, samur, kunduz, vaşak vb. hayvanların kürkleridir.

Ticarette en geçerli usul takastır. Bununla birlikte Uygurlar döneminde ödeme aracı olarak böz (mühürlenmiş kumaş materyal), kuanpoyu (resmi formatta bez) ve VIII. yüzyılda çav (kağıt para) kullanılmıştır.